الرئيسية
«به نام پدر» سیزدهمین فیلم بلند ابراهیم حاتمیکیا پس از فیلمهای «دیدهبان، وصل نیکان، مهاجر، برج مینو، از کرخه تا راین، خاکستر سبز، بوی پیراهن یوسف، آژانس شیشهای، روبان قرمز، ارتفاع پست، موج مرده و به رنگ ارغوان» میباشد. دغدغه حاتمیکیا در این فیلم نیز همچون فیلمهای اخیرش، ارتباط نسل انقلاب و دفاع مقدس با نسل سوم است. نسلی که امید میرود ارزشها و فضیلتهای انقلاب اسلامی را از یاد نبرده و کماکان پس از فیلمهای «موج مرده و به رنگ ارغوان» چنین است: حالا دیگر حاتمیکیا فیلمسازی است با موقعیتی خاص در سینمای ایران که جسارت و توانایی او در طرح برخی مضمونها و زدن بعضی حرفهایی که از عهده دیگر فیلمسازان برنمیآید، مثال زدنی است. (ماهنامه سینمایی فیلم، بهمن 84، صفحه 20)
کارگردان در این فیلم میخواهد بگوید نسل پیشین تصمیماتی اتخاذ میکنند که در سرنوشت نسل آینده تأثیرگذار است به این معنا که نسل آینده خود در اتخاذ آن تصمیم و عوارض و تبعات ناشی از آن دخالتی ندارد اما خواسته یا ناخواسته پایش به این ماجرا کشیده میشود. در این داستان حبیبه دانشجو در خصوص جنگ اختلافنظرهایی با پدر دارد. انفجار مین سبب میشود این اختلافات بیشتر نمایان شود. پس از اولین دیدار میان ناصر و حبیبه در بیمارستان (شهید بهشتی) این دیالوگها میان پدر و دختر رد و بدل میشود.
حبیبه: اینجا هم عجله داری بابا، من حرف دارم. کی گفته جنگ تموم شده بابا؟ یادتونه میگفتم پدری که میجنگه جای بچههایش هم تصمیم میگیره؟ من هم بالاخره توی جنگتون شرکت کردم بابا، ولی هنوز به من پلاک ندادن. من رفتم روی مین بابا.
ناصر: مین زیر پای دختر من چیکار می کرد؟ کی باید جواب بده؟
حبیبه: خودتون، مگه نگفتین آتشبس آخر جنگه بابا؟ هنوز هم نفهمیدن؟ من نرفته بودم بجنگم. هیچکس نظر منو نپرسید. هیچکس پرچم سفیدمو ندید بابا. بابا نگذار پایم را قطع کنند.
در دیالوگی باز در بیمارستان آنگاه که پدر اجازه عمل به دکتر را دادهاست، حبیبه میگوید: فکر کردم حالا که همرزم شدیم، تنهام نمیگذاری. اومدی پیشم باشی بابا. وقتی منو میبردن اتاق عمل آنقدر دوست داشتم ببینم شما را اما مثل همیشه نبودید. شما هم منو درک کنید. پایم را دوست دارم. همهاش باهام حرف میزنه. چشمهایم را که روی هم میگذارم میبینم که با آنها دارم میدوم راه میروم، میپرم. چرا اجازه میدید این پا را از من بگیرند؟ چرا آن برگه را امضا کردید؟ تا کی شما باید جای من امضا کنید بابا؟ مگه این پا مال من نیست؟ چرا یکی از من امضا نمیخواد؟ اگه نشد با پای سالم از اتاق عمل بیام بیرون، ترجیح میدم دیگه از اون اتاق بیرون نیام. خدا نمیخواد من پایم را از دست بدم بابا. این شما هستید که دارید منو دست تیغ جراحی میسپارید. امضایتان را پس بگیرید. اگر اینکار رو بکنید، دخترتون از همسنگرش راضی میشه. هنوز نمیخواهید باور کنید من جنگ شما رو ادامه دادم بابا؟ این مدرک کوچیکیه؟ هنوز جنگ هست ...
نکته مهمی که تذکر آن ضروری بهنظر میرسد این است که نه تنها تصمیمات مهم یک نسل میتواند بر نسل بعدی اثر بگذارد بلکه این تصمیم میتواند تا چند نسل بهصورت متوالی تأثیرگذار باشد بهعنوان مثال تأثیرات حمله اتمی آمریکا به ژاپن بر هفت نسل بهصورت متوالی تأثیرگذار است. این موضوع یک مسئله طبیعی و عادی است اما اگر این سؤال مطرح شود که آیا این تصمیمات درست بودهاند یا خیر باید آنها را با معیار حق و بهعبارتی با معیار الهی محک زد و لاغیر. توجه شما به دیالوگی که ناصر پس از آنکه به تپه شاهد (محل مجروحیت دخترش) میرود و درمییابد آن تپه، همان جایی است که او در زمان جنگ مینگذاری کرده است، جلب مینماییم:
همین تپه شاهد مرتضی. من خودم، خداجان، کمک کن، یا زهرا. عراقیها تا اینجا آمدهبودن داشتند میرسیدند تا اینجا (اشاره میکند) مایک سنگر دیدهبانی داشتیم همینجا، من بخاطر آن نامردها، من، من اینجا را مین کاشتم. دنیا چرا اینطوری میشه مرتضی؟ کی به کیه؟ من تاوان چی رو باید پس بدم؟ چرا؟ حبیبه کجا بود؟ سپس به خدا میگوید: این پایم را بگیر ولی پای حبیبه را به من پس بده. تو را قسمت می دهم. سپس بلند فریاد میزند: خدا! من یک پدرم . من نمیتونم تحمل کنم. من جنگیدم نه اون، من اعتقاد داشتم نه اون، این پا رو بگیر، پای حبیبه رو پس بده. به خودت قسم راضیم (و به شدت میگرید).
در جایی دیگر در دیالوگی به راحله همسرش میگوید:
چرا این جنگ ما را رها نمیکند؟نحوه بیان این جملات بهگونههای است که گویا مقصر اصلی در مجروحیت حبیبه، ناصر است به عبارتی اگر او در زمان جنگ مینگذاری نمیکرد. امروز شاهد انفجار آن زیر پای حبیبه نبودیم. این شبهه در فیلم پاسخ شایسته و شفافی ندارد هر چند میدانیم منظور حاتمیکیا این نیست که جنگیدن و مینگذاری اشتباه بوده است اما پاسخ ضعیف به این شبهه، مخاطب را اغنا نمیکند که مینگذاری ناصر عمل درستی بوده است بهعبارتی انفجار مین زیر پای حبیبه در زمان کنونی به معنای اشتباه بودن مین گذاری ناصر در زمان جنگ نیست.
البته در انتهای فیلم دیالوگهایی از ناصر میشنویم که تا حدی این ذهنیت را تقویت میکند که مینگذاری غلط نبوده است بهعنوان مثال آنگاه که هواپیما مجدداً به فرودگاه باز میگردد، ناصر خطاب به خدا میگوید:
«خدایا من اگه از تو چیزی خواستم، فقط برای اینها بوده(خطاب به همسر و فرزند) حالاهم اونو از تو میخوام. خدایا من وجب به وجب این زمین جنگیدم فقط برای تو. اونا رو از تو میخوام.»
در دیالوگ دیگری ناصر به راحله میگوید: یه روز به من زنگ زدن گفتن بیا کمک کن تا زمینهای آلوده به مین رو پاک کنیم. گفتم که توی بدترین وضعیت زیر آتش توپ و خمپاره اونارو کاشتیم. حالا که دیگه صلح شده. نوبت جوونها است که برن درو کنن. گفتن بد نیست که بدونید عراقیها دو برابر جمعیت ما توی این زمین مین کاشتن. یعنی برای هر نفر دو تا. گفتم که من سهم خودم و ایل و تبارم را دادم. گفتند که نیت کردی جواب سر بالا به ما بدی؟ چه میدانستم اون مینی که من کاشتم، یه روز قراره زیر پای حبیبه خودم بره. سپس راحله میگوید: فکر میکنم اون مین زیر پای هر سه ما ترکیده. همه ما را زخمی کرده و از همه بدتر حبیبه را. حبیبه حق داره بگه نمیخواست تو جنگ من و تو شرکت کنه.
ناصر: یعنی من مقصرم؟
کارگردان در سکانس انتهایی، فیلم را تلخ تمام نمیکند. ناصر در بیمارستان میگوید من در اینجا شاهد از دست دادن دوستان زیادی بود اما خدا در همین بیمارستان، راحله و حبیبه را به من بازگرداند.
ناصر مجدداً به میدان نبرد بازمیگردد با این تفاوت که این بار به جنگ مینها میرود. آیا در این بازگشت، حبیبه نیز متحول شده است؟
شاید کارگردان ترجیح داده است بجای او بیشتر، مخاطبین جوان و نوجوان سینما را مورد خطاب قرار دهد. نکتهای که تذکر آن خالی از لطف نیست این است که برخی کارگردانان متعهد و دلسوز از جمله حاتمیکیا در آثار خود بر این نکته اصرار میورزند که در ایران فاصله بین نسلها وجود دارد و یا اساساً نسلها از یکدیگر جدایند. چرا باید بر این تلقی غلط پافشاری کرده و همان حرفها را که رسانههای غربی و وادادگان داخلی روی آن مانور میدهند تکرار کنیم. توجه فرمائید بهمن فرمانآرا در فیلم «یک بوس کوچولو» خطاب به همه هنرمندان میگوید به خارج از کشور نروید. در همین سرزمین بمانید. آثار هنری تولید کنید و مطمئن باشید می توانید بر نسل سوم تأثیر گذاشته و آنان را به سوی خود جلب کنید. آنها با این امیدواری سعی دارند نسل سوم انقلاب را جذب نمایند. چرا هنرمندان متعهد ما تلاش دارند بگویند نسل سوم از انقلاب و پیکره آن جدا است؟ اعلام خطرها و هشدارها درست است اما نباید فیلمسازان متعهد ما این گونه در آثارشان تبلیغ نمایند که نسل سوم با ما نیست. نسل سوم به حول و قوه الهی و با عنایت حضرت بقیها... الاعظم(علیه السلام) دست از انقلاب، ولایت و آرمانهای آن برنخواهد داشت و انشاءا... دشمن آرزوی این جدایی را به گور خواهد برد.
حاتمیکیا آنچنان که از او انتضار میرفت نتوانست با این فیلم مخاطب را غافلگیر کند.
عناصر مشترکی در فیلمهای اخیرش دیده میشود که تا حدودی در این فیلم نیز تکرار شده است. آیا حاتمیکیا با بن بست موضوع مواجه است؟
سرمایهگذار این فیلم شرکت پارس قائم(ارائه کننده گوشیهای تلفن همراه سامسونگ کره) میباشد که در چند نما تبلیغ نام و گوشی سامسونگ به چشم میخورد. ایکاش چنین نمیشد و فیلمساز متعهدمان مبلغ یک کالای خارجی نبود.
بهنظر میرسد این فیلم در اکران با استقبال تماشاگران روبرو شود.
کارگردان در این فیلم میخواهد بگوید نسل پیشین تصمیماتی اتخاذ میکنند که در سرنوشت نسل آینده تأثیرگذار است به این معنا که نسل آینده خود در اتخاذ آن تصمیم و عوارض و تبعات ناشی از آن دخالتی ندارد اما خواسته یا ناخواسته پایش به این ماجرا کشیده میشود. در این داستان حبیبه دانشجو در خصوص جنگ اختلافنظرهایی با پدر دارد. انفجار مین سبب میشود این اختلافات بیشتر نمایان شود. پس از اولین دیدار میان ناصر و حبیبه در بیمارستان (شهید بهشتی) این دیالوگها میان پدر و دختر رد و بدل میشود.
حبیبه: اینجا هم عجله داری بابا، من حرف دارم. کی گفته جنگ تموم شده بابا؟ یادتونه میگفتم پدری که میجنگه جای بچههایش هم تصمیم میگیره؟ من هم بالاخره توی جنگتون شرکت کردم بابا، ولی هنوز به من پلاک ندادن. من رفتم روی مین بابا.
ناصر: مین زیر پای دختر من چیکار می کرد؟ کی باید جواب بده؟
حبیبه: خودتون، مگه نگفتین آتشبس آخر جنگه بابا؟ هنوز هم نفهمیدن؟ من نرفته بودم بجنگم. هیچکس نظر منو نپرسید. هیچکس پرچم سفیدمو ندید بابا. بابا نگذار پایم را قطع کنند.
در دیالوگی باز در بیمارستان آنگاه که پدر اجازه عمل به دکتر را دادهاست، حبیبه میگوید: فکر کردم حالا که همرزم شدیم، تنهام نمیگذاری. اومدی پیشم باشی بابا. وقتی منو میبردن اتاق عمل آنقدر دوست داشتم ببینم شما را اما مثل همیشه نبودید. شما هم منو درک کنید. پایم را دوست دارم. همهاش باهام حرف میزنه. چشمهایم را که روی هم میگذارم میبینم که با آنها دارم میدوم راه میروم، میپرم. چرا اجازه میدید این پا را از من بگیرند؟ چرا آن برگه را امضا کردید؟ تا کی شما باید جای من امضا کنید بابا؟ مگه این پا مال من نیست؟ چرا یکی از من امضا نمیخواد؟ اگه نشد با پای سالم از اتاق عمل بیام بیرون، ترجیح میدم دیگه از اون اتاق بیرون نیام. خدا نمیخواد من پایم را از دست بدم بابا. این شما هستید که دارید منو دست تیغ جراحی میسپارید. امضایتان را پس بگیرید. اگر اینکار رو بکنید، دخترتون از همسنگرش راضی میشه. هنوز نمیخواهید باور کنید من جنگ شما رو ادامه دادم بابا؟ این مدرک کوچیکیه؟ هنوز جنگ هست ...
نکته مهمی که تذکر آن ضروری بهنظر میرسد این است که نه تنها تصمیمات مهم یک نسل میتواند بر نسل بعدی اثر بگذارد بلکه این تصمیم میتواند تا چند نسل بهصورت متوالی تأثیرگذار باشد بهعنوان مثال تأثیرات حمله اتمی آمریکا به ژاپن بر هفت نسل بهصورت متوالی تأثیرگذار است. این موضوع یک مسئله طبیعی و عادی است اما اگر این سؤال مطرح شود که آیا این تصمیمات درست بودهاند یا خیر باید آنها را با معیار حق و بهعبارتی با معیار الهی محک زد و لاغیر. توجه شما به دیالوگی که ناصر پس از آنکه به تپه شاهد (محل مجروحیت دخترش) میرود و درمییابد آن تپه، همان جایی است که او در زمان جنگ مینگذاری کرده است، جلب مینماییم:
همین تپه شاهد مرتضی. من خودم، خداجان، کمک کن، یا زهرا. عراقیها تا اینجا آمدهبودن داشتند میرسیدند تا اینجا (اشاره میکند) مایک سنگر دیدهبانی داشتیم همینجا، من بخاطر آن نامردها، من، من اینجا را مین کاشتم. دنیا چرا اینطوری میشه مرتضی؟ کی به کیه؟ من تاوان چی رو باید پس بدم؟ چرا؟ حبیبه کجا بود؟ سپس به خدا میگوید: این پایم را بگیر ولی پای حبیبه را به من پس بده. تو را قسمت می دهم. سپس بلند فریاد میزند: خدا! من یک پدرم . من نمیتونم تحمل کنم. من جنگیدم نه اون، من اعتقاد داشتم نه اون، این پا رو بگیر، پای حبیبه رو پس بده. به خودت قسم راضیم (و به شدت میگرید).
در جایی دیگر در دیالوگی به راحله همسرش میگوید:
چرا این جنگ ما را رها نمیکند؟نحوه بیان این جملات بهگونههای است که گویا مقصر اصلی در مجروحیت حبیبه، ناصر است به عبارتی اگر او در زمان جنگ مینگذاری نمیکرد. امروز شاهد انفجار آن زیر پای حبیبه نبودیم. این شبهه در فیلم پاسخ شایسته و شفافی ندارد هر چند میدانیم منظور حاتمیکیا این نیست که جنگیدن و مینگذاری اشتباه بوده است اما پاسخ ضعیف به این شبهه، مخاطب را اغنا نمیکند که مینگذاری ناصر عمل درستی بوده است بهعبارتی انفجار مین زیر پای حبیبه در زمان کنونی به معنای اشتباه بودن مین گذاری ناصر در زمان جنگ نیست.
البته در انتهای فیلم دیالوگهایی از ناصر میشنویم که تا حدی این ذهنیت را تقویت میکند که مینگذاری غلط نبوده است بهعنوان مثال آنگاه که هواپیما مجدداً به فرودگاه باز میگردد، ناصر خطاب به خدا میگوید:
«خدایا من اگه از تو چیزی خواستم، فقط برای اینها بوده(خطاب به همسر و فرزند) حالاهم اونو از تو میخوام. خدایا من وجب به وجب این زمین جنگیدم فقط برای تو. اونا رو از تو میخوام.»
در دیالوگ دیگری ناصر به راحله میگوید: یه روز به من زنگ زدن گفتن بیا کمک کن تا زمینهای آلوده به مین رو پاک کنیم. گفتم که توی بدترین وضعیت زیر آتش توپ و خمپاره اونارو کاشتیم. حالا که دیگه صلح شده. نوبت جوونها است که برن درو کنن. گفتن بد نیست که بدونید عراقیها دو برابر جمعیت ما توی این زمین مین کاشتن. یعنی برای هر نفر دو تا. گفتم که من سهم خودم و ایل و تبارم را دادم. گفتند که نیت کردی جواب سر بالا به ما بدی؟ چه میدانستم اون مینی که من کاشتم، یه روز قراره زیر پای حبیبه خودم بره. سپس راحله میگوید: فکر میکنم اون مین زیر پای هر سه ما ترکیده. همه ما را زخمی کرده و از همه بدتر حبیبه را. حبیبه حق داره بگه نمیخواست تو جنگ من و تو شرکت کنه.
ناصر: یعنی من مقصرم؟
کارگردان در سکانس انتهایی، فیلم را تلخ تمام نمیکند. ناصر در بیمارستان میگوید من در اینجا شاهد از دست دادن دوستان زیادی بود اما خدا در همین بیمارستان، راحله و حبیبه را به من بازگرداند.
ناصر مجدداً به میدان نبرد بازمیگردد با این تفاوت که این بار به جنگ مینها میرود. آیا در این بازگشت، حبیبه نیز متحول شده است؟
شاید کارگردان ترجیح داده است بجای او بیشتر، مخاطبین جوان و نوجوان سینما را مورد خطاب قرار دهد. نکتهای که تذکر آن خالی از لطف نیست این است که برخی کارگردانان متعهد و دلسوز از جمله حاتمیکیا در آثار خود بر این نکته اصرار میورزند که در ایران فاصله بین نسلها وجود دارد و یا اساساً نسلها از یکدیگر جدایند. چرا باید بر این تلقی غلط پافشاری کرده و همان حرفها را که رسانههای غربی و وادادگان داخلی روی آن مانور میدهند تکرار کنیم. توجه فرمائید بهمن فرمانآرا در فیلم «یک بوس کوچولو» خطاب به همه هنرمندان میگوید به خارج از کشور نروید. در همین سرزمین بمانید. آثار هنری تولید کنید و مطمئن باشید می توانید بر نسل سوم تأثیر گذاشته و آنان را به سوی خود جلب کنید. آنها با این امیدواری سعی دارند نسل سوم انقلاب را جذب نمایند. چرا هنرمندان متعهد ما تلاش دارند بگویند نسل سوم از انقلاب و پیکره آن جدا است؟ اعلام خطرها و هشدارها درست است اما نباید فیلمسازان متعهد ما این گونه در آثارشان تبلیغ نمایند که نسل سوم با ما نیست. نسل سوم به حول و قوه الهی و با عنایت حضرت بقیها... الاعظم(علیه السلام) دست از انقلاب، ولایت و آرمانهای آن برنخواهد داشت و انشاءا... دشمن آرزوی این جدایی را به گور خواهد برد.
حاتمیکیا آنچنان که از او انتضار میرفت نتوانست با این فیلم مخاطب را غافلگیر کند.
عناصر مشترکی در فیلمهای اخیرش دیده میشود که تا حدودی در این فیلم نیز تکرار شده است. آیا حاتمیکیا با بن بست موضوع مواجه است؟
سرمایهگذار این فیلم شرکت پارس قائم(ارائه کننده گوشیهای تلفن همراه سامسونگ کره) میباشد که در چند نما تبلیغ نام و گوشی سامسونگ به چشم میخورد. ایکاش چنین نمیشد و فیلمساز متعهدمان مبلغ یک کالای خارجی نبود.
بهنظر میرسد این فیلم در اکران با استقبال تماشاگران روبرو شود.
